chorągiew wołoska
— oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

[541]

Zadnieprze
— Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.

[542]

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

[543]

chorągiew tatarska
— hist. jednostka polskiego wojska, oddział lekkiej jazdy, liczący ok. 100 żołnierzy; nazwa wiąże się z tatarskim stylem walki, w którym szybkość i zwrotność rekompensowała brak ciężkiej zbroi; wojsko tego typu sprawdzało się doskonale w czasie pościgów za uciekającym nieprzyjacielem.

[544]

polanka
— tu: obóz wojskowy.

[545]

od Tatar
— dziś popr. forma D. lm: od Tatarów.

[546]

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

[547]

prezydium
(z łac.
praesidium
) — straż, zbrojna załoga.

[548]

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

[549]

Chortyca
— największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

[550]

Kuczkasy
(ukr.
Kiczkas
a.
Kuczuk-As
) — miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża.

[551]

mogiła
— tu: kopiec.

[552]

Czasem też, chociaż i spokojnie było od Tatar
(...) — są to słowa Maszkiewicza, który mógł nie wiedzieć o bytności Samuela Zborowskiego na Siczy [Samuel Zborowski (zm. 1584), magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w. Red. WL]. [przypis autorski]

[553]

Nienasytec
— piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.

[554]

Scylla i Charybda
(mit. gr.) — potwory morskie, opisane przez Homera w
Odysei
, zagrażające żeglarzom w Cieśninie Mesyńskiej.

[555]

od niedogarków
(daw.) — z powodu niedopalonych resztek.

[556]

połoz
— nazwa licznych gatunków dużych, niejadowitych węży.

[557]

1 łokieć
— ok. 60 cm.

[558]

pro aeterna rei memoria
(łac.) — na wieczną rzeczy pamiątkę.

[559]

Ulisses
a.
Odyseusz
— bohater
Iliady
i
Odysei
Homera, przeklęty przez Posejdona, boga mórz, podróżował przez 10 lat po świecie, nie mogąc trafić do domu.

[560]

do Hadu
— do Hadesu;
Hades
(mit. gr.) — podziemna kraina
umarłych.

[561]

fines
(łac.) — granice, krańce.

[562]

orbis terrarum
(łac.) — krąg ziemi.

[563]

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

[564]

wakans
(z łac.) — wakat, wolne miejsce.

[565]

Miserere mei
(łac.) — zmiłuj się nade mną.

[566]

lafa
(starop.) — wikt, żołd.

[567]

ochędóstwo
(starop.) — porządek.

[568]

Malchus
— według
Ewangelii św. Jana
sługa arcykapłana jerozolimskiego, człowiek, któremu święty Piotr obciął ucho podczas aresztowania Jezusa w Wielki Czwartek.

[569]

regimenta
— dziś popr. forma M. lm: regimenty.

[570]

rękodajny
— dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

[571]

hajduk
(z węg.) — lokaj.

[572]

pajuk
(daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

[573]

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

[574]

Chorol
— miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru.

[575]

Zadnieprze
— Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.

[576]

detyna
(ukr.) — dziecko.

[577]

hajdamaka
(z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: awanturnik, opryszek.

[578]

Tytus Liwiusz
(59 p.n.e.–17 n.e.) — historyk rzymski.

[579]

pastorum convenarumque plebs transfuga ex suis populis
(łac.) — tłum pasterzy i przybyszów, zbiegów ze swoich plemion.

[580]

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

[581]

towarzysz
— tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku.

[582]

wojłok
(z tur.) — filc, gruby materiał ze zbitej wełny.

[583]

My po bożej myłosti kniaź i hospodyn
(ukr.) — my, z bożej miłości książę i pan.

[584]

etc
(łac.
et caetera
) — i tak dalej.

[585]

Koriat
a.
Michał Giedyminowicz
(ok. 1306 - ok. 1365) — książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły.

[586]

Rurykowicze
— potomkowie Ryryka;
Ruryk
(zm. 879) — wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej).

[587]

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

[588]

Wołoszka
— kobieta pochodząca z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

[589]

trabant
(daw.) — żołnierz straży przybocznej.

[590]

hospodar
— tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.

[591]

Tatarzy budziaccy
— Tatarzy zamieszkujący w Budziaku;
Budziak
— kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem.

[592]

Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

[593]

czaus murza
(z tur.) — wysoki urzędnik dworski, wysłannik.

[594]

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

[595]

[596]

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

[597]

excitare
(łac.) — wzbudzić.

[598]

non prohibeo
(łac.) — nie zabraniam.

[599]

impediment
(z łac.) — przeszkoda.

[600]

dworzany
— dziś popr. forma N lm: dworzanami.

[601]

cor, cordis
(łac.) — serce; tu B. lm
corda
: serca.

[602]

monstrum
(łac.) — potwór.

[603]

jasyr
— niewola tatarska.

[604]

fraucymer
(z niem.
Frauenzimmer
: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

[605]

Apage, satanas
(łac.) — idź precz, szatanie.

[606]

Musiał czekać z tym, aż ćwierć wyjdzie
— mowa o okresie karencji a. żałoby, który musi minąć od śmierci poprzednika;
ćwierć
— kwartał, trzy miesiące.

[607]

J. O.
— skrót od: jaśnie oświecony.

[608]

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

[609]

februarius, februarii
(łac.) — luty; tu D. lp: lutego.

[610]

eiusdem matris
(łac.) — tej samej matki.

[611]

bellum civile
(łac.) — wojna domowa.

[612]

guldynka
(starop.) — myśliwska strzelba gwintowana.

[613]

bitwa pod Sołonicą
(1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

[614]

Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz
(1547–1620) — polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą.

[615]

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

[616]

Łoboda, Hryhorij
(zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.

[617]

nad Sołonicę, gdzie ongi Żółkiewski tak strasznie Nalewajkę, Łobodę i Krępskiego pogromił
— bitwa pod Sołonicą (1596), hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

[618]

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

[619]

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

[620]

Suła
— rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

[621]

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

[622]

szlachcic chodaczkowy
— ubogi szlachcic.

[623]

inkaust
(daw.) — atrament.

[624]

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

[625]

nahaj
— bicz, szpicruta.

[626]

palcat
— kij bojowy, broń ćwiczebna do nauki szermierki.

[627]

dziryt
— rodzaj włóczni.

[628]

masztalerz
— stajenny.

[629]

cekhauz
(z niem.
Zeughaus
) — arsenał, zbrojownia.

[630]

nadziak
— broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.