Ogniem i mieczem (115 page)

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

in liberis suffragiis
(łac.
suffragium
: tabliczka do głosowania, głos w wyborach, wolność wyboru) — w wolnych wyborach.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

kaptur
a.
sąd kapturowy
— nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia.

propter securitatem loci
— dla bezpieczeństwa miejsca.

nemine excepto
(łac.: nikogo nie wyłączając) — obowiązek pozostania w szeregach.

pierzynę, dziecinę i łacinę
— tak nazywano pogardliwie trzech regimentarzy: wygodnickiego Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego, niedoświadczonego Aleksandra Koniecpolskiego i uczonego Mikołaja Ostroroga.

pod wiechami
— tj. w karczmach, których znak rozpoznawczy stanowiła wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejściem.

gamratka
— panienka lekkich obyczajów.

partyzant
— tu: stronnik.

Marek Porcjusz Kato
(234–149 p.n.e.) — polityk rzymski, każde swoje przemówienie w senacie kończył wezwaniem do zburzenia Kartaginy, stolicy wrogów.

zali
(starop.) — czy.

Babice i Lipków
— wsi podwarszawskie, ok. 15 km od warszawskiego Starego Miasta.

Zaborów
— wieś podwarszawska, ok. 25 km od warszawskiego Starego Miasta.

w samodziesięć
(daw.) — w grupie dziesięcioosobowej, sami z ośmioma sługami lub towarzyszami.

jechać rysią
— jechać chyżo, szybko.

towarzyszów
— dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

rankor
— gniew, złość, zapalczywość.

opłazować
— obić płaską stroną miecza.

gonić w piętkę
— coraz gorzej sobie radzić, tracić zdolność logicznego myślenia i działania.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

parol
(łac.: słowo) — słowo honoru.

kontentować się
— zadowolić się, uznać.

cynglów ruszać
— strzelać.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

impedimenta
(łac.) — przeszkody, utrudnienia.

spero
(łac.) — mam nadzieję.

petyhorcy
— średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.

kondycja
(z łac.) — warunek.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

szydersko
— dziś: szyderczo.

mołojecki
— właściwy mołojcowi;
mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

hajdawery
— szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

schować dudy w miech
— zrezygnować, ustąpić.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

zali
(starop.) — czy.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

zali
(starop.) — czy.

esauł
— oficer kozacki.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

esauł
— oficer kozacki.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Jan II Kazimierz Waza
(1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Karol Ferdynand Waza
(1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

moderacja
(z łac.) — umiarkowanie, przezorność.

pod bramę wsadzić
— ukarać więzieniem.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

promulgowany
(z łac.) — obwieszczony, ogłoszony.

pocztowy
— członek pocztu, sługa.

Rzplita
— Rzeczpospolita; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

w jedle
(starop. jadło, w jedle) — w jedzeniu.

wsiów
— dziś popr. forma D. lm: wsi.

intrata
(z łac.) — korzyść; nadanie.

Jafet
— postać biblijna, jeden z synów Noego; w XVII w. popularny był pogląd, że szlachta to potomkowie Jafeta, a chłopi pochodzą od jego brata Chama.

dyferencja
(z łac.) — różnice.

legawce
a.
psy legawe
— psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery.

zali
(starop.) — czy.

in liberis suffragiis
(łac.
suffragium
: tabliczka do głosowania, głos w wyborach, wolność wyboru) — w wolnych wyborach.

prowent
(z łac.) — przychód.

zali
(starop.) — czy.

Te Deum laudamus
(łac.) — Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.

wielom
— dziś: wielu.

Jan II Kazimierz Waza
(1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

piławiecka klęska
— przegrana wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami pod Piławcami (1648);
Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.

exules
(łac.) — wygnańcy, uchodźcy.

sławny Kartagińczyk, którego słodkość aury w Kapui... zdelibitowała
— w III w. p.n.e., podczas wojen punickich, Kapua stanowiła główną bazę Fenicjan w Italii; w 211 r. p.n.e. Rzymianie oblegali i zdobyli Kapuę, mimo podwójnej obrony: przez wojska libijskie Hannona z wewnątrz i przez wojska fenickie Hannibala z zewnątrz.

zdebilitować
(z łac.
debilitatio
: osłabienie, ułomność) — osłabić, pozbawić sił.

W tobie jest więcej flegmy, a we mnie sama cholera
— nawiązanie do starożytnej teorii humorów, spisanej przez Hipokratesa, według której zdrowie człowieka zależy od równowagi w organizmie czterech humorów: krwi, śluzu (flegmy), żółtej i czarnej żółci (melancholii); u choleryka przeważa żółta żółć.

kupy swawolne
— oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

snadnie
(daw.) — łatwo.

na hak przywieść
— przechytrzyć, oszukać.

hebes
(łac.) — tępy, słaby, głupi.

wsiów
— dziś popr. forma D. lm: wsi.

boćwina
a.
botwina
— liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

frant
— spryciarz.

siła
(daw.) — wiele, dużo; tyle.

ordynans
(z łac.) — rozkaz.

kupy swawolne
— oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

emulacja
(z łac.) — rywalizacja.

zali
(starop.) — czy.

ab ovo
(łac.: od jaja) — od początku.

hadko
(z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic
(1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

obscurus
(łac.) — ciemny.

jurgieltnik
(z niem.
Jahrgeld
: coroczna wypłata) — urzędnik opłacany przez obce państwo lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją.

bat’ku
(ukr.) — ojcze.

respons
(z łac.) — odpowiedź.

towarzysz
— rycerz, szlachcic.

musztuluk
a.
munsztułuk
(daw.) — nagroda, podarunek.

Jarmolińce
— miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Tarnopola i Zbaraża.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

prospectus
(łac.) — widok.

czambuł
(z tur.
czapuł
: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

jasyr
(z tur.) — jeńcy, niewolnicy.

fraucymer
(z niem.
Frauenzimmer
: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

prezydium
(z łac.
praesidium
) — straż, zbrojna załoga.

Zbaraż
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

kupy swawolne
— oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

jasyr
(z tur.) — niewola tatarska lub turecka.

bramować się
(daw.) — otaczać się (por. obramowanie).

hajdamaka
(z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: Kozak.

Nebaba, Martyn
(zm. 1651) — ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego.

Nemezis
(mit. gr.) — bogini zemsty i sprawiedliwości, uosobienie gniewu bogów.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.